19 Mayıs 2008 Pazartesi

Trigonemetri Tarihi

Hint

Içinde bulundugumuz yüzyilin bilimsel arastirmalari, Hint Dünyasinin, özellikle 6., 7., 9. ve 12. yüzyillarda matematik ve astronomide bilimsel bakimdan üstün düzeyde ilginç çalismalarin varligini ortaya çikarmistir. Eserleriyle adlari zamanimiza kadar gelebilen Hint bilginleri, bilim tarihinde kendilerini etkin bir biçimde göstermektedirler.

Bunlardan; belirttigimiz yüzyillar için-de yasamis olan, Hint matematikçilerinden; Brahmagupta (598 -660), Aryahatha (6. yüzyil), Mahavira (9. yüzyil) ve Bhaskara'nin (1114-1158) adlarini belirtebiliriz.

Kaynaklar; Hintli matematikçilerin, özellikle trigonometri konusundaki bilgileri, müspet sekil-de zenginlestirmis olduklarini ve Mezopotamya temelli bilgileri, zamanin bilim dili olan Sans-kritçe ve Pevlevice'den yapilan tercümeler yoluyla, 8. yüzyil ortalarindan itibaren Islam Dün-yasina intikal etmis oldugunu belirtir.

Mısır

ESKI MISIRLILAR'DA TRIGONOMETRI
Inceleyebildigimiz kaynaklar; Misir matematiginde seked ve sek kelimelerinin, bir açinin ko-tanjantina den anlam ifade etmesinden hareket ederek, trigonometrinin, baslangicini eski Mi-sirlilara kadar götürmenin gerektigini belirtir. bu konuda Aydin Sayili "Misirlilar'da ve Mezo-potamyalilar'da Matematik, Astronomi ve Tip" adli eserinde sunlari yazar: Misir'da seked di-sinda, bu konuda herhangi bir gelismeye sahit olmuyoruz. Seked'e benzeyen ya da onunla ayni olan bir kavramla "Mezopotamya Matematginde" de karsilasilmakta oldugu ve trigo-nometrinin baslangicini Misirlilara götürmek isabetli düsünce sayilmaz. "Misir Geometrisi-nin", "Dogru Geometrisi" olarak vasif tasidigini belirterek, müsterik Gandz'a atfen de Misir'da "Açi Geometrisinin" mevcut olmadigini belirtir.

Yunan



ESKI YUNAN'DA TRIGONOMETRI
Trigonometri'de: "Herhangi bir ügende, dik kenarlarin kareleri toplami, hipotenüsün karesine esittir" seklinde temel bir teorem vardir. Bu teoremin adi Pisagor teoremi olarak bilinir. Ger-çekte; bu teoremin varligi, Pisagor'dan ortalama 2000 yil kadar önceleri, Eski Misir ile Mezo-potamyalilar tarafindan Babil çaginda bilinmekte idi. Mezopotamyalilar, bu teoremin, hem özel hem de genel seklini biliyorlardi. Blim tarihi eserleri; Thales'in, Pisagor ve Öklid'in, eski Misir ve Babil yörelerini uzun yillar dolasmis olduklarini belirttikleri gibi, bu bilginlerin temel matematik bilgilerini, Misir ve Babil' den elde etmis olduklarini belirtir.

Mezopotamya


MEZOPOTAMYALILAR'DA TRIGONOMETRI
Inceleyebildigimiz kaynaklar; Mezopotamyalilar'da, temelinde geometri bulunan, bugünkü trigonometri cetvellerinin ilkel bir örnegiyle karsilasilmakta oldugunu, ve Hipparchos'un tri-gonometri çalismalarinin, ilkel baslangicinin "Mezopotamya Matematigine" kadar geri gitme-sinin mümkün sayilabilececgini belirtmektedir. Aydin Sayili, yukarda adi geçen eserinde bu konuda genis bilgi verdikten sonra, "Trigonometri tarihinin, Embriyolojik Menseinin Mezopotamyalilar'a kadar geri gittigini ve Mezopotamyalilar'dan, Hipparchos'un bu yönden etkilenmis olduklarini ileri sürebilir" der.

Avrupa


TRIGONOMETRENIN AVRUPA'DA GÖRÜLMESI
8. ile 15.yüzyil Türk - Islam Dünyasi matematik ve astronomi bilginlerinin hazirladiklari eser-lerin hepsinde, bugünkü trigonometrinin temel bilgileri vardi. Bu durumda; bu devir Türk - Islam Dünyasi'nin ünlü matematik ve astronomi bilginlerinden, Sabit bin Kurra, Beyruni, Ebu'l Vefa, Ali Kusçu ile çagdaslarina ait ilgili eserlerin asillari ya da tercümeleri, Johann Müller ve çagdaslari ile kendisinden önce ve sonra gelen Avrupali matematikçilerin gözlerinden kaçmis olmasi düsünülemez.

Johann Müller 8. ile 15. yüzyil Dogu bilim dünyasinin ünlü yazma eserleri ile zengin bir kata-loga sahip olan basta Vatikan ile diger Avrupa kütüphanelerinden elde ettikleri, dogu bilim dünyasindan intikal etmis matematik ve astronomi ile ilgili eserlerin bir kismini incelemis ve zamaninin bilim dili olan Latince'ye çevirmislerdir. Bu çalismalarin sonunda De Triangulis Amnimodis Libri V. adli bir kitap yayinlamislardir. Bu kitap, yukarda sözünü ettigimiz düzlem ve küresel trigonometri konularini kapsayan Latince bir eserdir. Johann Müller'in bu eseri de, ölümünden 57 yil sonra, yani 1533 yilinda Nurnberg'te yayinlanmistir.

Bu durumda, Johann Müller'in, El - Battani'den taklid edilmis denilen eser, kendisinin ölümün-den sonra gelen çagdaslari bile, 57 yil anlamakta güçlük çekmis olduklari anlasilmaktadir. El - Battani ve Ebu'l Vefa'dan 500 yil kadar sonra, trigonometri ile ilgili bilgiler; Avrupa'da, Jo-hann Müller ve çagdaslarinin eserleri ile 1533 yilindan itibaren görülmeye ve yayginlasmaya basladigi açik olarak ortaya çikmaktadir.

Türk-İslam



TÜRK - ISLAM DÜNYASI'NDA TRIGONOMETRI
Içinde bulundugumuz yüzyilda yapilan bilimsel arastirmalar göstermistir ki; trigonometriye ait temel bilgiler, 8. ile 16. yüzyil Türk - Islam Dünyasi matematikçileri tarafindan ortaya konul-mus ve belli bir noktaya kadar da gelistirilmistir. Bunun nedenini, su sekilde açiklamak müm-kündür. Bi-lindigi gibi, 8. ile 16. yüzyilda Türk - Islam Dünyasi'nin hemen her yöresinde astro-nomi (gökbilim) çalismalari ve bunun sonucu olarak da, yogun bir rasathane (gözlemevi) kurma çalismalari vardi. Bu rasathanelerdeki bilimsel çalismalarda, astronomiye yardimci olarak, trigonometri kulla-nilmaktaydi.

Astronominin temelini teskil eden küresel astronomi, dogrudan dogruya, küresel trigonomet-rinin astronomiye uygulanmasindan dogmustur. Gezegen ve uydu ile yildizlarin gökküresin-deki yerleri (koordinatlari) ve hareketleri ile ilgili hesaplamalar; küresel üçgenin, küresel tri-gonometriye uygulanmasiyla elde edilebilmektedir. Dolayisiyla, o devir Türk - Islam Dünya-si'nda, Trigonometri müstakil bir bilim haline gelmis ve oldukça gelismistir.

8. ile 16. yüzyil Türk-Islam Dünyasi matematik ve astronomi bilginlerinin hazirlamis olduklari "Ziyc" adli eserin hepsinde, bugünkü trigonometrinin temel bilgileri, ilk olarak ortaya konul-mustur. Gene bu devir Türk - Islam Dünyasi bilginleri, Batlamyos'un (Claidius ptolemeios 85-160) ünlü eseri, degisik tarihlerde degisik matematik ve astronomi bilginleri tarafindan micisti (almagesti) adiyla serh edilmistir. Bu serhlerde de, yer yer trigonometri bilgileri zenginles-tirilip gelistirildi.

Giyasüddin Cemsid ve Trigonometri
Giyasüddin Cemsid, 1 derecelik yayin sinüs degerini, bugünkü degerlere göre 18 ondalikli sayiya kadar dogru olarak hesaplamistir. Bu konuda 1 derecelik yayin sinüsüsünü geometri ve cebir yoluyla hesaplamis ve böylece trigonometrik tablolarin tanzim isini sistemle bir esa-sa baglamistir. Dolayisiyla kendisinden sonra gelen Islam Dünyasi ie Bati Dünyasi matema-tikçilerine, zamaninda orjinal olan yeni bilgi hazineleri birakmistir.

Remzi Demir

Kaynak: Genbilim

Hiç yorum yok: